گیاه شناسی و علم گیاهان دارویی

دیدکلی

گیاه شناسی شاخه‌ای از زیست شناسی است که با گیاهان سروکار دارد. که چند نوع گیاه وجود دارند؟ چگونه زندگی و رشد می‌کنند. چه طور نسبت به محیط اطراف خود واکنش نشان می‌دهند نسبت به چه امراضی حساس هستند و مهمتر از همه آنکه به چه نحوی گیاهان در زندگی روزمره ما تاثیر می‌گذارند. مطالعه بیشتر دید روشن‌تری نسبت به وابستگی انسان به گیاهان و تاثیر زیادی که آنها در منشا و پیشرفت تمدن داشته‌اند به دست می‌دهد. و به مطالعه علمی گیاهان می‌پردازد. بطور قراردادی ، گیاه شناسان به بررسی کلیه موجودات زنده‌ای که عموما جزء گونه‌های حیوانات محسوب نمی‌شوند می‌پردازند، یعنی موجودات زنده‌ای ‌که ثابت بوده یـا به پایه‌ای متصلند، هدف بررسی گیاه شناسان هستند.

بنابراین پیشرفتهای حاصل در دانش اقسام گوناگون حیات موجب ایجاد حوزه‌های دیگر مطالعات تخصصی ، جدا از گیاه شناسی برای این موجودات “شبیه گیاه” شده است. امروزه رشته‌ای به نام قارچ شناسی به مطالعه قارچها ، میکروبیولوژی به بررسی ویروسها و باکتریها و رشته جلبک شناسی به بررسی جلبکهـــــا می‌پردازد. امروزه موجودات زنده جزء این سه گروه (بیشتر قارچها ، جلبکها و میکروبها) دیگر در قلمرو گیاهان ، مورد بررسی قرار نمی‌گیرند اما هنوز هم توجه گیاهان شناسان به آنها معطوف می‌باشد.

img/daneshnameh_up/0/02/180px_US_long_grain_rice.jpg

تاریخچـــــــه

در بین کارهای آغازین مربوط به گیاه شناسی که تقریبا ۳۰۰ سال قبل بعد از میلاد نوشته شده دو رساله بزرگ توسط تئوفراستوس (فیلسوف یونانی) دیده می‌شود: درباره تاریخچه گیاهان (Historia Plantarum) و درباره اهداف گیاهان. این دو کتاب روی هم بیشترین تاثیر را در دوران باستان و قرون وسطی در علم گیاه شناسی داشته‌اند. Dioscorides نویسنده رومی شواهد مهمی مبنی بر دانش یونانیان و رومیان درباره گیاهان دارویی ارائه می‌دهد.

Robert Hooke در سال ۱۶۶۵ با استفاده از یک میکروسکوپ ابتدایی ، سلول را در چوب پنبه و اندک زمانی بعد در بافت گیاه زنده کشف کرد. او با نگاه به یک برش باریکی از چوب پنبه نوشت : من توانستم تعداد بسیار زیادی منفذ و سوراخ در آن مشاهده کنم که بیشتر شبیه کندوی عسل هستند. این روزنه‌ها یا سلولها عمق زیادی نداشتند اما تعداد بسیار زیادی جعبه کوچک محسوب می‌شوند. (Leonhart Fuchs) نویسنده آلمانی ، (Conrad Gessner) نویسنده سوئیسی و (Nicholas Culpeper) و (John Gerard) نویسند‌گان انگلیسی یک کتاب گیاهی منتشر کردند که اطلاعاتی را درباره گیاهان داروئی ارائه می‌کرد.

نخستین گیاهان در زندگی بشر

گیاهان نه فقط برای ما غذا ، لباس و مسکن تهیه می‌کنند، بلکه هوایی را که تنفس می‌کنیم از اکسیژن ، که بدون آن زندگی ممکن نیست محیا می‌سازند. بعضی از گیاهان نظیر باکتریها موجب ایجاد امراض مهمی برای انسان و حیوانات می‌شوند. اما در عین حال آنتی بیوتیک‌ها ، نظیر پنی‌سیلین و دیگر داروهایی که از گیاهان بدست می‌آیند به جلوگیری از انتشار یافتن این امراض کمک می‌نمایند. گیاهان برای بکار افتادن کارخانه‌ها نیرو تهیه می‌کنند و در بیشتر موارد ، مواد خام نظیر پنبه ، روغنها ، چربیها ، مومها ، لاستیک و چوب تولید می‌نمایند که در ساخت فرآورده‌های آنها بکار می‌روند.

اکثر کارگران جهان بوسیله کار با گیاهان و فرآورده‌های گیاهی افراد معاش می‌کنند. از ابتدای تاریخ ، گیاهان به دفع نیازهای بشر کمک کرده و موجب پیشرفتش گریده است. احتمالا یکی از مهمترین اتفاقات در تاریخ تمدن کشف این پدیده بود که بذرهایی که به داخل خاک می‌افتند رشد کرده ، گیاهان غذا دهنده را تولید می‌کنند. این انسان را ملزم به ماندن در یک محل به قدر کافی طولانی ، می‌کرد تا محصولاتی زراعی را برداشت کند و در تشکیل گروههای اجتماعی که به نوبه خود منجر به تقسیم کار می‌شد و منشا تجارت بود نقش مهمی را ایفا کند.

img/daneshnameh_up/7/76/Mendel.png

زیست گیاهی پایه چه علومی است؟

دانش عمومی از اشیایی که چنان قسمت بزرگی از محیط ما را تشکیل می‌دهند و نقش چنان برجسته‌ای در زندگی ما ایفا می‌نمایند تا حد یک آموزش وسیع ضروری است. برای دانشجویان کشاورزی ، بیولوژی ، جنگلداری و منابع طبیعی بطور کلی زیست گیاهی پایه‌ای است که دانش اختصاصی‌تر آنها بر روی آن بنا شود.

رشته‌های زیست گیاهی

زیست گیاهی یکی از تقسیمات اصلی زیست شناسی (علم زندگی) است. برای سهولت مطالعه ، موضوع زیست گیاهی به چندین رشته مهم تقسیم گردیده است. این رشته‌ها عبارتند از:

  1. تاکسونومی: یا سیستماتیک گیاهی با نامگذاری و تقسیم بندی گیاهان سرو کار دارد.
  2. مورفولوژی گیاهی: شکل و ساختمان و توسعه آنها همراه با روابط قسمتهای گیاهان با یکدیگر را بررسی می‌کند. و شامل مطالعه آناتومی ، سیتولوژی و امبریولوژی (جنین شناسی گیاهی) است.
  3. فیزیولوژی گیاهی: اعمال این علم مطالعه اعمال حیاتی گیاه ، فرایندهای رشدو نمو ، متابولیسم و تولید مثل در گیاهان است.
  4. بیماری شناسی گیاهی: با امراض نباتی سروکار دارد.
  5. اکولوژی: علم بررسی روابط موجودات زنده با محیط اطرافشان می‌باشد.
  6. ژنتیک گیاهی: با مطالعه توارث در گیاهان سروکار دارد.
  7. مایکولوژی: علم مطالعه قارچها می‌باشد.
  8. فیکولوژی: علم مطالعه جلبکها می‌باشد.

انواع مختلف گیاهان

یک گردش کوتاه در داخل جنگلها یا مزارع هنگام تابستان یا پاییز ، اختلافات وسیعی را از نظر شکل و ساختمان در گیاهان آشکار می‌سازد. بعضی ، درختانی مرتفع هستند، عده‌ای علفهایی کوتاه می‌باشند. بعضی گلهای زیبا دارند و بذر تولید می‌کنند. حال آنکه عده‌ای ، نظیر سرخسها به هیچ وجه تولید گل نمی‌کنند. اما بوسیله ساختمانهایی بسیار کوچک به نام اسپور تکثیر می‌شوند. بعضی روی زمین و بعضی در آب زندگی می‌کنند این اختلافات وسیع باعث شده که گیاه شناسان گیاهان را در گروههای مختلفی تقسیم کنند. و بر اساس شباهتها و یا روابط بنیانی تمام گیاهان به چند گروه بزرگ تقسیم می‌شوند.

  1. ساده‌ترین این گیاهان ، باکتریها هستند که اکثرا تک سلولی می‌باشند. عده‌ای از این باکتریها موجب امراض سخت در انسان و حیوان و گیاه می‌شوند ولی بسیار دیگر برای انسان مفید می‌باشند.
  2. قارچها مانند باکتریها تماما فاقد رنگیزه‌های کلروفیل سبز که لازمه زندگی مستقل هستند می‌باشند و از این رو باید غذای خود را از موجودات دیگر بدست می‌آورند برخی قارچها سبب امراض انسانی و حیوانی می‌شوند و بسیاری نیز برای انسان مفید هستند.
  3. جلبکها به صورت غوطه‌ور در آب یا در شرایط مرطوب می‌رویند و محتوی رنگیزه‌های نوری مانند کلروفیل سبز می‌باشند و از این رو گیاهان مستقلی هستند برخی تک سلولی و برخی به صورت کلنی می‌باشند. و پایه غذایی تمام جانوران آبزی می‌باشند از این رو از اهمیت اقتصادی برخوردارند.
  4. خزه‌ها و پنجه گرگیان ، گروهی از گیاهان را تشکیل می‌دهند. که در محلهای مرطوب سراسر جهان می‌رویند و فاقد ریشه ، ساقه و برگهای حقیقی هستند.
  5. سرخسهای معمولی و دم اسبیان با داشتن تنه‌های گیاهی کاملا متمایز از جلبکها و قارچها و پنجه گرگیان و خزه تفاوت دارند و دارای ریشه ، ساقه و برگهای حقیقی هستند‌. و سیستم آوندی کاملا مشخص دارند. ولی به دلیل عدم تولید گل ، میوه یا بذر از گیاهان عالی متمایزند.
  6. توسعه یافته‌ترین گیاهان با بزرگترین تغییرات ، گیاهان بذردار می‌باشند. آنها دارای ریشه‌ها ، ساقه‌ها و برگهای حقیقی و یک سیستم آوندی کاملا توسعه یافته می‌باشند هر چند مهمترین صفت ویژه در مورد آنها این امر است که بذر تولید می‌کنند. اکثر گیاهان زراعی ، درختان ، درختچه‌ها و گیاهان گلدار به این گروه تعلق دارند. گیاهان بذردار به دو گروه اصلی یعنی بازدانگان و نهاندانگان تقسیم می‌گردند. بازدانگان بوسیله تولید بذر بدون پوشش مشخص می‌شوند یعنی بذرها در میوه محصور نمی‌شوند.

    نهاندانگان ، دارای گلهای کاملا توسعه یافته هستند و بذرهای خود را در یک ساختمان محصور شده که میوه نامیده می‌شود تولید می‌کنند. اعضای این گروه بسیار فراوان و تمام گیاهان گلدار معروف را دربرمی‌گیرند نهاندانگان به دو گروه مناسب کوچکتر تقسیم می‌شوند: تک‌‌لپه‌ایها و دولپه‌ایها.

ارتباط با سایر علوم

گیاه شناسی دارای روابط گسترده با سایر علوم است. گیاه شناسی با جانور شناسی ، فیزیولوژی گیاهی ، بیوشیمی ، ژنتیک گیاهی ، کشاورزی و اکولوژی گیاهی و اکولوژی عمومی رابطه دارد.

علم گیاهان دارویی

گیاه درمانی شاخه‌ای از علم گیاهان دارویی است. علم گیاهان دارویی علمی بسیار گسترده است که شامل شیمی گیاهان، داروسازی گیاهی، داروشناسی گیاهی و گیاه درمانی می‌باشد.

شیمی گیاهی در مورد مواد شیمیایی موجود در گیاهان مطالعه و بررسی می‌کند. موضوع این علم شناسایی و تشخیص ترکیبات شیمیایی در گیاهان و نیز شناسایی ساختارهای شیمیایی خاص گیاهان مختلف (مشخصه کلیدی هر گیاه از نظر ساختار شیمیایی) است. علاوه بر این موارد، بررسی اجزاء مهم موجود در این ترکیبات که از نظر دارویی اهمیت دارند نیز از دیگر کارهای شیمی گیاهی است. پس می‌توان نتیجه گرفت که علم شیمی گیاهی در واقع اجزای مختلف موجود در قسمتهای مختلف گیاه را بررسی می‌کند و با ترکیبات کلی گیاهی سروکار ندارد. از سوی دیگر با استفاده از شیمی گیاهی می‌توان ترکیبات موجود در گیاهان را از لحاظ اثرات درمانی و نیز امکان سنتز مصنوعی شان بررسی نمود و اینکه آیا می‌توان ترکیبات مصنوعی با ساختارهای کاملاً مشابه با ساختار طبیعی این ترکیبات و اثرات مشابه درمانی ایجاد نمود یا این امکان وجود دارد که ساختار و یا اثرات ترکیبات مصنوعی متفاوت با ترکیبات طبیعی باشد.

داروسازی گیاهی عمدتاً مبتنی بر ساخت و شناخت داروهای طبیعی می‌باشد. در این علم داروها بصورت فرم طبیعی و بصورت چای یا بصورت مواد آماده از جهت داروسازی یا تنتورها مورد استفاده قرار می‌گیرند. گیاهان دارویی که به شکل مواد آماده برای دارو سازی مورد استفاده قرار می‌گیرند در بخش‌های مربوط به گیاهان دارویی خاص توضیح داده خواهد شد. داروشناسی یکی از شاخه‌های مهم در علم گیاه درمانی می‌باشد که بیشتر به بحث تشخیص داروهای طبیعی می‌پردازد. در زمانهای گذشته داروشناسان این گونه گیاهان را از روی ظاهر، چشیدن آنها، بوییدن آنها و یا لمس کردن آنها تشخیص می‌دادند اما به دلیل اینکه یکی از کارهای مهم در داروسازی شناسایی این گونه گیاهان می‌باشد، امروزه در روشهای جدید تست و آزمایش‌های تشخیصی و تعیین کیفیت از روشهای بسیار پیشرفته فیزیکوشیمیایی جهت تشخیص اینگونه داروها استفاده می‌شود. امروزه بسیاری از افراد متخصص در کار گیاهان دارویی می‌توانند گیاهان دارویی مختلف را از لحاظ ویژگیهای شیمیایی و زیستی در داخل آزمایشگاه از یکدیگر تفکیک کنند، در حالیکه توانایی تشخیص و تمایز اینگونه گیاهان را در داخل مزرعه یا محیط زیست ندارند. امروزه بسیاری از افراد دست اندرکار داروسازی در زمینه شناسایی ترکیبات دارویی در داخل گیاهان (داروهایی با منشاء طبیعی) فعالیت می‌کنند. عمده فعالیت این افراد نیز در مورد بررسی اثر این داروها بر روی انسان و چگونگی اثر آن می‎باشد که این موضوعات در واقع از نقطه نظر داروسازی دارای اهمیت بسیار زیادی می‎باشند.

مطالعه بر روی شناسایی ترکیبات دارویی در گیاهان یکی از شاخه‌های بسیار ویژه در کالج‌های پزشکی است که به تازگی فعالیت در آن رونق گرفته است. با وجود فعالیت تعداد زیادی از محققان داروسازی که بر روی ترکیبات شیمیایی موجود در گیاهان کار می‌کنند، تحقیق و بررسی بر روی کمپکس‌های شیمیایی پیچیده و تأثیر آن بر روی انسانها و چگونگی اثر آن کاری سخت و زمان‎بر است.

یکی از موانع عمده در راه رسیدن به این هدف و بررسی اثر ترکیبات شیمیایی بر روی موجودات زنده و انسان، تفکر و فلسفه یک بعدی نگری می‌باشد. بسیاری از افراد عادی نمی‎توانند اهمیت بحث آزمایش بر روی میزان و چگونگی تأثیر گیاهان دارویی از جنبه داروسازی کلینیکی را به راحتی درک کنند. داروهای طبیعی بطور کلی دارای اثرات زیادی می‎باشند (چند اثر هستند) و به همین دلیل باید بطور کامل تمام اثرات آنها بر روی انسان مورد بررسی قرار گیرد. در واقع اگر بخواهیم اثر داروها بر روی حیوانات را به انسان نیز تعمیم کلی بدهیم ممکن است در بسیاری از موارد دچار اشتباه شویم. همین مشکل در مورد بررسی اثرات سمی گیاهان دارویی نیز وجود دارد بدین معنی که اثرات سمی داروها را بر روی حیوانات در آزمایشگاه می‌توان انجام داد اما انجام این آزمایشات در مورد انسان از نظر اخلاقی ممکن نمی‎باشد. سم‎شناسان اغلب بر این عقیده‌اند که بعضی از گیاهان دارویی دارای اثرات نامطلوبی هستند اما بیشتر این عقاید در واقع غیرتخصصی و بر پایه تئوری می‌باشد و تاکنون هیچ اثر جانبی یا عارضه سوئی در انسان دیده نشده است.

درمان با گیاه، چهارمین شاخه از گیاهان دارویی می‌باشد که موضوع بحث آن در مورد پتانسیل‌ها و محدودیتهای موجود در استفاده از گیاهان دارویی برای بیماریهای انسان می‎باشد. درمان با گیاه بصورت تخصصی و آکادمیک آن بیشتر باید توسط اطباء و پزشکان که در مورد گیاهان دارویی اطلاعات دارند مورد تجویز و استفاده قرار گیرد. بسیاری از افراد دست اندرکار در امر سلامتی انسانها که دارای تخصص در زمینه پزشکی نمی‌باشند، مانند روانپزشک‌ها، فیزیوتراپها و دیگر افراد متخصص در امور پیراپزشکی نیز در صورتی که در مورد گیاهان دارویی اطلاعاتی داشته باشند می‌توانند جهت درمان بیماران از این داروها استفاده نمایند. تعدادی از گیاهان دارویی را که عمدتاً از گروه داروهای پیشگیری کننده می‎باشند، می‌توان جهت خود درمانی استفاده نمود، اما باید توجه داشت که در این صورت نیز قبل از استفاده از اینگونه داروها حتماً باید با یک پزشک مشورت نمود. هدف این کتاب فراهم آوردن یک منبع مفید و کارآمد از مطالب مهم در مورد گیاهان دارویی و موارد مصرف آنها می‎باشد.

فهرست اصطلاحات مربوط به گیاهان دارویی

داروسازی گیاهی اصطلاحاً داروهای ساخته شده با منشاء گیاهی یا گیاهان دارویی نیز نامیده می‌شود اما پروفسور ویس اصطلاح گیاهان دارویی را به کار برده است. این محقق گیاهان دارویی را به دو دسته گیاهان دارویی قوی و گیاهان دارویی ملایم تقسیم کرده است اما دیگر محققان چنین تفاوتی را بین داروهایی که دارای منشاء گیاهی می‌باشند قائل نیستند. اصطلاح گیاه دارویی توسط اتحادیه اروپا (EU) و سازمان تخصصی گیاه درمانی اروپا (ESCOP) ایجاد شده است اما تنها مشکل این است که این امکان وجود دارد که این اصطلاح با اصطلاحی که در مورد داروهای بیماریهای گیاهان استفاده می‌شود، اشتباه گردد. البته بحث در مورد نامگذاری مناسب هنوز نیز ادامه دارد و در این مورد اتفاق نظری وجود ندارد. ما در این کتاب طبق نظر پروفسور ویس، اصطلاح گیاهان دارویی را بکار می‌بریم.

نظر پروفسور ویس در مورد گیاهان دارویی قوی و گیاهان دارویی ملایم تا حدی درست می‌باشد زیرا بسیاری از گیاهان دارویی مانند تاج ریزی و گیاهان گلیکوزید دار (مانند گل انگشتانه و موگه) سمی بوده و اثر متابولیک این داروها بر روی بدن بسیار بیشتر و قویتر از گیاهان فلاونوئید دار و یا تانن ‎دار می‌باشد، اما جهت اثبات و تائید این تقسیم بندی هیچ دلیل قانع کننده و مستدلی وجود ندارد. علاوه بر این با بررسی علایم ایجاد شده در اثر مصرف گیاهان دارویی بر روی بدن انسان که بیانگر چگونگی برهم کنش این دو جزء بوده و اصطلاحاً Pharmacodynamic (شاخه‎ای از داروشناسی که درباره عکس العمل داروها بر ساختمان موجودات زنده بحث می‌کند) نامیده می‌شود، مشخص شده است که اثر و میزان کارآیی داروها گاهی ضعیفتر وگاهی قویتر است و به همین دلیل نمی‌توان یک قاعده کلی در مورد چگونگی تأثیر دارو مشخص نمود. با توجه به این مطالب بهتر است که گیاهان دارویی برمبنای دامنه اثر درمانی‌شان به دو گروه گیاهان دارویی با طیف اثر وسیع و گیاهان دارویی با طیف اثر محدود تقسیم شوند. از سوی دیگر ارتباطات مربوط به دُز- اثر نیز باید مورد توجه قرار گیرد زیرا این موضوع در مورد بیماریهای کودکان و سالخوردگان اهمیت بسیار زیادی دارد.

تفاوت مطرح شده توسط پروفسور ویس در قسمتهایی از کتاب مورد استفاده قرار می‎گیرد اما لازم به ذکر است که این اصطلاحات و تفاوتهای مطرح شده در مورد اثرات گیاهان دارویی به معنای قبلی خود (یعنی اثرات قوی یا ضعیف) نیست بلکه به معنی وجود طیف وسیع و یا محدود درمانی می‌باشد.

تاریخچه‌ علم گیاهان دارویی

هزاران سال است که بشر دریافته گیاهان منابع بسیار خوبی برای درمان بیماری‌ها هستند. در طب بابل که از آن زمان برجای مانده، صفحات کوچکی که نام داروها را به خط میخی روی آنها نگاشته‌اند به دست آمده و گویای آن است که در آن دوران چقدر به گیاهان اهمیت داده شده و در درمان بیماران از آنها کمک گرفته شده. همچنین در دوران مصریان نیز گیاهان اهمیت فراوانی را برای درمان داشته‌اند. گنجینه‌های داروها و ادویه‌ها این فلسفه را بیان می‌نماید که یک جریان مستمر در طبیعت وجود دارد که انسان می‌تواند با به کارگیری آن روشهای سحرآمیز، آنها را مهار نموده و این نیروهای پنهانی را به کنترل درآورد. مواد مؤثر موجود در داروهای گیاهی به دلیل همراه بودن آنها با مواد دیگر پیوسته از یک حالت تعادل بیولوژیک برخوردارند، به همین دلیل در بدن انباشته نشده و اثرات جانبی مانند داروهای شیمیایی را ندارند.

از این رو امتیازات برتری را نسبت به این‌گونه داروها دارا می‌باشند و فقط گیاهان سمی در این مورد استثناء می‌گردند که هرگز نباید بدون تجویز دقیق پزشک مصرف شوند.

در سالهای اخیر پیشرفت¬های بسیار خوبی در زمینه‌‌ کشت گیاهان دارویی صورت گرفته که منجر به توسعه‌ صنعت داروسازی شده و به این طریق پزشکی مدرن توانسته است بسیاری از بیماریهای غیر قابل علاج و غالباً مرگ زودرس را معالجه نماید. همچنین پزشکان و داروسازان پیوسته در تلاش برای کسب اثرات سودمند گیاهان و مواد مؤثر موجود در آنها هستند تا بتوانند با استفاده از بزرگترین گنجینه‌ سلامتی یعنی طبیعت، بیماران را شفا دهند.
سابقه درمان بیماریها با گیاهان دارویی به قدمت تاریخ زیست انسان بر روی کره زمین است. انسان به حکم تجربه، علم و اندیشه و جانوران بنا به مقتضیات خود در طول عمر حیات در کره زمین به کمک گیاهان دارویی خود را مداوا کرده و می‌کنند.

طب در خاورمیانه

اختراع نوشتن سبب شد تا دانش گیاهی نیز ثبت و باقی بماند. اولین نوشته¬ها که حاوی جزئیات استفاده از گیاهان در درمان بیماری ها هستند در لوحه های گلی یافت شده در منطقه بین النهرین (عراق امروزی) و پاپیروس مصری مکتوب گردیده¬اند. حدود ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد، آشور بانیپال پادشاه سومری¬ها دستور جمع آوری اولین مفردات پزشکی دنیا را صادر کرد که در آن ۲۵۰ داروی گیاهی لیست شده بود. پاپیروس Ebers که حدود ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد نوشته شده است یکی از مهم ترین نوشته های بشر است که در آن اطلاعات قدیمی ثبت شده است. این نوشته شامل ۸۷۶ نسخه است که از ۵۰۰ ماده مختلف تشکیل شده است و در آن گیاهان زیادی به چشم می خورد.

طب در یونان و روم

بنیانگذار طب یونانی اسکولاپیوس می باشد که احتمالا یک شخصیت نیمه تاریخی نیمه افسانه ای واجد جنبه الهی بوده است. بقراط پزشک یونانی ( ۳۵۷-۴۶۰ ق.م) که عموماً او را بنیانگذار دانش پزشکی می دانند، بر طب رومی و نیز طب رایج در قرون وسطی تاثیر عمیقی گذاشت. گرچه شهرت وی به دلیل آثار فصیح به جا مانده از او از قبیل(سوگند نامه بقراط) و یا کتاب همه گیری ¬(Epidemy) می باشد، لیکن نسخه ها، روش¬های تجویز و برنامه¬های دارویی ابداع شده توسط وی نیز نقش عمده¬ای در شهرت او دارند. نکته جالب توجه آن است که درخت چنار تناوری که امروزه نیز بر مزار این دانشمند بزرگ درایالات آی آرسا واقع در شمال یونان، سایه افکنده، همان درختی است که وی در زمان حیاتش در سایه آن به تدریس طب می پرداخته است.
نخستین رساله مکتوب و مدون در زمینه گیاه شناسی دارویی مقارن ظهور تمدن یونان توسط تئوفر ( ۲۸۵-۳۷۰ ق.م) ارائه شد. این رساله با عنوان تاریخچه گیاهان بود و گرچه نمایانگر تلاش ارزنده نویسنده در ارائه یک موضوع مهم با انسجام علمی لازم می باشد، ولی در عین حال نشانگر مرزهای محدود کار مؤلف است که خود ناشی از محدودیت اطلاعات و دانش موجود در زمینه گیاهان دارویی در آن زمان بوده است. علاوه بر این مطالعه این کتاب چندان آسان نیست، زیرا نام¬ گیاهان مذکور در این کتاب با اسامی رایج و امروزی آنها کاملاً متفاوت است و این موضوع بازشناسی آنها را مشکل می کند.

به هر حال کتاب طبی تدوین شده توسط پدانیوس دیوسکوریدس اهمیت بیشتری دارد. وی در قرن اول میلادی ( سالهای ۹۰-۴۰ میلادی) می زیست و جراح ارتش نرون بود. حین سفرهای نظامی به بررسی گیاهان و جانوران برخی مناطق از جمله ایتالیا، یونان، آسیای صغیر، اسپانیا و فرانسه پرداخت و تعداد زیادی از نمونه های معدنی، گیاهی و جانوری را جمع آوری نمود و درهر فرصت ممکن به تحقیق پیرامون خواص درمانی نمونه های جمع آوری شده پرداخت.
اثر مذکور در ۵ جلد به رشته تحریر در آمده و حاوی تمام اطلاعات مربوط به دانش پزشکی در آن روزگار و شامل شرح و توصیف ۶۰۰ نمونه گیاهی می باشد. دراین اثر نیز تلاشی برای طبقه بندی بر اساس حروف الفبا نبوده، بلکه مبتنی بر وجوه اشتراک گیاهان و شباهت¬های آنهاست. توصیف¬ها بسیار دقیق و به زبانی بسیار ساده و دور از ابهام ارائه شده¬اند و روش¬های تهیه نیز به نحو دقیق و صحیح بیان گردیده¬اند. سفرهای مکرر دیوسکوریدس به عنوان پزشک ارتش فرصت مناسبی برای مطالعه و ثبت تمام کاربردها و فواید گیاهان سرزمین های بیگانه را برای او فراهم نمود. در واقع تقریباً تا پایان قرن شانزدهم میلادی نوشته¬های او اثر مرجع و استاندارد در حوزه فارماکولوژی به شمار می رفت و این نشانگر وسعت اطلاعات او درباره موضوع مورد بحث است. کتاب دیوسکوریدس نخستین بار در سال ۱۴۹۹ میلادی به زبان یونانی چاپ گردید.

اهمیت آثار دیوسکوریدس بسیاری از نویسندگان دیگر را بر آن داشت تا به گسترش موضوعات مورد اشاره وی، یا نقد نوشته های او همت گمارند. مباحث کتابهای نوشته شده اغلب لغوی بوده، ولی بی شک کاملترین کتاب در این زمینه کتاب آی دیسکوریدس اثر پزشک ایتالیایی پی. ای. ماتیولی می باشد که در قرن ۱۶ میلادی نگاشته شده است. کتاب وی به عنوان یک اثر پذیرفته شده، جایگزین کتاب دیوسکوریدس شد. دکتر ماتیولی به نقد و تجزیه و تحلیل بیانات دیوسکوریدس پرداخت و با نامگذاری دقیق هر گیاه به رفع نارسایی¬ها و موارد ابهام موجود در کتاب وی و طبقه¬بندی مجدد گیاهان موجود در آن همت گماشت. او در اثر خود گیاهان جدیدی مانند آفتابگردان را ثبت کرد و تعداد دیگری از گیاهان خارجی (بیگانه) مانند شاه بلوط هندی را به این مجموعه افزود.
از دیگر نویسندگان رومی می توان اسکریبونیوس لارگوس ( ۷۹- ۲۳ میلادی)، پلینی بزرگ، اوریباسیوس را نام برد. امروزه لارگوس را به خاطر وضع واژگانی از قبیل آنودین ( مسکن) واپیسپاتیک ( داروی باز کننده تاول) می شناسند که در فرهنگ واژگان دارویی رایج هستند، درصورتیکه فعالیت او تنها در زمینه گیاه¬شناسی دارویی بود. اگر چه اوریباسیوس در زمینه شناخت گیاهان دارویی گامهای موثری برداشت لیکن پلینی با نوشتن اثر چند جلدی خود با عنوان (تاریخ طبیعی) بیشترین سهم را در این زمینه داشت. وی دراین اثر، دانش و اندیشه علمی زمان خود را به دقت شرح داده است. حاصل کار او که گردآوری نظریات و دیدگاههای حدود ۴۰۰ محقق آن دوران بود، هم اکنون به عنوان یکی از کتب مرجع فارماکولوژی دنیای قدیم به شمار می رود.
جالینوس (۲۰۱-۱۳۱م) چهره شناخته شده جامعه پزشکی است و یقیناً به عنوان پزشک بیش از دیوسکوریدس شهرت دارد. این طبیب که از اهالی پرگاموس یونان بود، داروها را بر اساس نوعی مقیاس حرارتی طبقه بندی و عامل مناسبی برای شناسایی داروی مناسب برای هر بیماری ارائه داد. وی در زمینه های مختلف علم طب تألیفاتی دارد که اهم آنها در ۱۶ جلد گرد آوری شده است. دانشمند مزبور طی یادداشتهای خود از ۴۷۳ داروی گیاهی یاد کرده است.

طب سنتی در چین و ژاپن
قدیمی ترین شواهد نوشتاری در مورد استفاده پزشکی از گیاهان در چین، مجموعه نوشته¬های مربوط به ۱۱ درمان پزشکی است که از یک آرامگاه در ایالت هانان به دست آمده است. تاریخ آرامگاه به ۱۶۸ سال قبل از میلاد می رسد و نوشته ها که بر روی ابریشم نگاشته شده اند مربوط به حدود سه قرن قبل از میلاد است. برخی از این نوشته ها به بحث درباره ورزش و رژیم غذایی پرداخته اند. بزرگ ترین، واضح ترین و مهم ترین این دست نوشته¬ها که توسط کاشفان آن به نام (نسخی برای پنجاه و دو بیماری) نامیده می¬شود، یک کار فارماکولوژی برجسته است که بیش از ۲۵۰ ماده درمانی در آن نام برده شده است و اغلب آن ها موادی هستند که از گیاهان و جنگل به دست آمده اند و علاوه بر آن غلات، حبوبات، میوه ها، سبزی ها و قسمت های حیوانی نیز در آن نام برده شده اند. پیش زمینه تمام متون نشانگر این است که بیماری، تظاهرات روح شیطانی است و باید از جادو، ورد و دعا به همراه گیاهان در درمان مدد جست. در آخرین سلسله هان¬ها (۲۵ تا ۲۲۰ بعد از میلاد) طب در چین تغییر یافت. مردم در نتیجه رشد فکری و با مشاهده و فهم طبیعت دریافتند که سلامتی و بیماری نتیجه اصول طبیعی است. با این وجود گیاهان هنوز هم نقش مهمی را در طب داشتند. مفردات پزشکی در قرن یک میلادی در آن کشور نوشته شد. در این کتاب که نویسندگان آن گمنام هستند، گیاهان به خصوصی توصیف شده اند. این کتاب شامل ۲۵۲ ماده گیاهی، ۴۵ ماده معدنی و ۶۷ ماده مشتق شده از حیوانات است. برای هر گیاه توصیف اثرات پزشکی در قالب علایم بیماری آورده شده است. این کتاب شامل روش های صحیح تهیه و هم چنین نکاتی در مورد سمّیت گیاهان است. از آن جایی که نوشتن مفردات پزشکی تقریباً به ۲۰۰۰ سال پیش می رسد، مفردات پزشکی سنتی چین حاوی مطالب بیشتری است. این افزایش ناشی از جمع آوری اطلاعات سنتی مربوط به طب سنتی چین و دیگر نقاط جهان است. بسیاری از موادی که اکنون در طب سنتی چین مصرف می شود از مکان¬هایی مانند جنوب شرق آسیا، هند، خاورمیانه و آمریکا نشأت گرفته است. جدیدترین مجموعه مفردات پزشکی چین در سال ۱۹۷۷ منتشر شده است. این دایره المعارف که شامل مواد موجود در طب سنتی چین است، حاصل یک پروژه تحقیقاتی ۲۵ ساله است که توسط کالج پزشکی در جیانگسو جمع آوری شده است. در این مجموعه که کامل ترین مجموعه گیاهان طب سنتی چینی تا امروز است، ۵۷۶۷ مورد ذکر شده است. طب سنتی چین از طریق کره به ژاپن راه یافت و طب کره¬ای که تحت تاثیر طب چینی قرار گرفته بود در زمان امپراتورIngyo  توسط ژاپنی¬ها پذیرفته شد. تا یک قرن بعد دانشجویان پزشکی ژاپن جهت تحصیل به کره می¬رفتند و در زمان ملکه (Suiko ۶۲۸- ۵۹۲ بعد از میلاد) دانشجویان ژاپنی مستقیماً برای مطالعه پزشکی به چین فرستاده شدند. تا پایان دوره موروماچی (۱۵۷۳- ۱۳۳۳ بعد از میلاد) ژاپنی ها شروع به تدوین شکل شرقی طب سنتی خود کردند که طب Kampo نامیده می شد. هنگامی که طب سنتی چینی تغییر یافت و با طبKampo ادغام شد، طب گیاهی نیز به طور محسوسی خلاصه شد.

طب گیاهی در قرن بیستم

داروهای گیاهی طی جنگ جهانی اول به خاطر کمبود دارو به طور وسیعی استفاده شدند. بعد از جنگ، صنایع داروسازی رشد زیادی یافتند و پنی سیلین کشف شد. طب گیاهی جدید توسط هیلدا لیل منتشر شد. قانون پزشکی و داروسازی سال ۱۹۴۱ حق فروش داروی گیاهی توسط اطبای گیاهی را به بیماران لغو کرد. جنجال عمومی باعث شد تا این قانون هیچ گاه اجرا نشود. بعد از یکسری بحث ها قانون پزشکی در ۱۹۶۸ حقوق این اطبا را دوباره برقرار کرد و انجمن پزشکی گیاهی بریتانیا تأسیس شد. این انجمن فارماکوپه گیاهی بریتانیا را منتشر ساخت. این کتاب با بازنگری در سال ۱۹۹۰ مجدداً چاپ شد. هم اکنون عموم مردم به خاطر عوارض جانبی داروهای شیمیایی به طبیعت روی آورده اند.

تاریخچه گیاهان دارویی در ایران

تاریخچه پزشکی و درمان در ایران به دوران آریایی، در حدود ۷۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح بر می گردد و نیز نخستین نوشته ها و نسخه های به دست آمده از گیاهان دارویی در تمدن های مهم دنیا نظیر ایران باستان، مصر، خاورمیانه، یونان باستان، هند و چین به ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد بر می گردد.


دوران ما قبل اسلام

نخستین پزشک آریایی به نام تریتا یا آترت نام داشت که از دیدگاه زرتشت و اهورا مزدا شخصی بود پرهیزکار، دانا و توانا که برای نخستین بار ناخوشی، تب و زخم نیزه را مداوا کرد. نام تریتا نه تنها در فرهنگ ایرانی بلکه در هندوستان نیز به عنوان اولین پزشک آریایی معرفی شده است. تریتا به عنوان نخستین پزشک و جراح آریایی با گیاهان و خواص آن ها آشنایی فراوان داشت. او برای درمان بیماری¬ها از عصاره¬های گیاهانی که خود استخراج می کرد استفاده می نمود.
از سایر نام داران آریایی در این عرصه می توان جمشید یا یما، فریدون یا تئا و غیره را نام برد. یما و تراتااونا از نخستین کسانی بودند که در ایران باستان توانستند بیماران دچار مشکلات پوستی، استخوانی و دندانی را از افراد سالم تشخیص دهند. پیامبر تمدن آریایی تاکید زیادی بر حفظ و بقای گیاهان کرده است.
در این تمدن قدیمی ایرانی دو گیاه (مورد و انار) مقدس بودند و همواره در بین مردم از ارزش والایی برخوردار بوده¬اند.
در تمدن ایران باستان در کتیبه¬های مربوط به زمان هخامنشیان، از زعفران به عنوان گیاه دارویی با خواص و کاربرد بسیار فراوان یاد شده است. هر چند در مورد پزشکی ایران باستان اطلاعات زیادی برجای نمانده، لیکن به نظر می رسد در قلمرو گسترده هخامنشیان تشکیلات پزشکی منظمی وجود داشته است و ظاهراً مفهوم (اخلاط رابعه) که مبنای طب بقراطی می باشد از ایران باستان به یونان راه یافته است. انتقال مذکور به دنبال حمله اسکندر به ایران وطی دوران سلوکی صورت پذیرفته است. طب ایرانی در دوره اشکانی آمیخته¬ای از طب یونانی و طب زرتشتی بود. برخی پزشکان نامور عصر مذکور از قبیل آزوتکس و فرهاته بر همین منوال عمل می نمودند. این روند تا زمان ساسانیان نیز ادامه یافت و آموزه های پزشکی ملغمه ای از مکاتب طب یونان، هند و نیز تعالیم زرتشتی بود.
در این دوران رئیس کل بهداری کشور به نام (درذستبد یا درستبد) خوانده می شد. در همین دوران دانشگاه و بیمارستان (جندی شاپور) در شمال غربی خوزستان تأسیس گردید که در دوران انوشیروان به حداکثر اعتلا رسید. در دانشگاه مذکور اساتید یونانی، سریانی، هندی و ایرانی به تدریس اشتغال داشته¬اند. پزشکان نامور قرون نخستین از قبیل: حنین بن الحق، سهل بن شاپور، عیسی بن مهاربخت، عیسی بن شهلافا، یوحنابن سرافیون، داویدبن سرافیون و نیز اعضای خاندان¬های بختیشوع و ماسرجویه عموماً از دست پروردگان همین دانشگاه بودند.
نخستین نوشته ها و نسخه¬های به دست آمده از گیاهان دارویی در تمدن¬های مهم دنیا نظیر ایران باستان، مصر، خاورمیانه، یونان باستان، هند و چین به ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد بر می-گردد. در این آثار نام گیاهان دارویی مانند درخت میر، کرچک و سیر به وفور به چشم می خورد، هم چنین سایر تمدن¬ها مانند بابلیان، مادها، آشوریان و طب اسلامی مهد شروع پیشرفت ها در زمینه علم داروسازی گیاهی است.
دو کشور پهناور چین و هند هم چون ایران از پیشگامان طب سنتی و داروسازی گیاهی بوده اند. وسعت و تنوع آب و هوایی در کشورهای ایران، چین و هند منجر شده است تا این مناطق از لحاظ تعداد و تنوع گونه های ارزشمند دارویی در دنیا از جایگاه خاصی بر خوردار باشند به گونه ای که تا کنون صدها گونه گیاه دارویی با خواص بسیار موثر نظیر گیاهان دارویی و گیاهان ادویه¬ای مانند فلفل سیاه، شاه دانه، زعفران، زیره، شیرین بیان، خشخاش، جوز هندی، کرچک، کنجد، الئوورا یا صبر زرد، جین سینگ چینی، چای چینی و… را به دنیای امروز معرفی کرده اند.

دوران اسلامی 
پس از تحول عظیمی که با آثار توسط بقراط پدر علم طب و شاگردش جالینوس طی سال¬های چهارصد و شصت تا دویست قبل از میلاد مسیح رخ داد، روش های درمانی بر اساس طب مزاجی جایگزین سحر و جادو و خرافات شد. برخی از دانشمندان و نویسندگان معتقدند که این تحول بزرگ در یونان باستان الهام گرفته از طب ایران باستان بوده است و مکتب طبی زرتشت خیلی زودتر از طب یونانی به وجود آمده بود. آن گونه که جنگ های میان ایرانیان و یونانیان منجر شد تا آثار طبی بقراط و سایر دانشمندان به دست ایرانیان بیفتد و اولین مدرسه به نام جندی شاپور تاسیس شود. پس از ورود سپاه اسلام به ایران، این مدرسه به عنوان بزرگ¬ترین مرکز تعلیم پزشکی در سر تاسر ممالک اسلامی درآمد.
در این زمان که یکی از طلائی ترین ادوار علم پزشکی در ایران است. دانشمندان بزرگی چون (ابوریحان بیرونی، زکریای رازی و ابوعلی سینا) پا به عرصه گذاشتند. آن ها توانستند در مدت کوتاهی، پیشرفت¬های چشم گیری، در جهان طب به وجود آورند.
کتاب قانون یکی از معروف ترین آثار پزشکی دنیا، از ارزشمندترین منابع قدیمی طب سنتی است که ابوعلی سینا پزشک و فیلسوف ایرانی آن را به رشته تحریر در آورد. او در این اثر گران بها ۸۱۱ داروی گیاهی و خواص مهم درمانی آن¬ها را معرفی کرده است. با کمال افتخار در حال حاضر اثر این دانشمند بزرگ ایران زمین به عنوان یکی از منابع مهم در دانشگاه های پزشکی سراسر دنیا، مورد تدریس و مطالعه قرار می گیرد.

دیدگاهتان را بنویسید

ایران رزیدنت

FREE
VIEW